pobieranie: 02_ocena_tlocznosci_blach
Pobierz dokument pdfPrzeglądaj wersję html pliku:
POLITECHNIKA SZCZECIŃSKA INSTYTUT INŻYNIERII MATERIAŁOWEJ ZAKŁAD METALOZNAWSTWA I ODLEWNICTWA PRZEDMIOT: OBRÓBKA PLASTYCZNA ĆWICZENIA LABORATORYJNE Ćwiczenie nr 2 OCENA PRZYDATNOŚCI BLACH DO PROCESU TŁOCZENIA Cel ćwiczenia: Celem ćwiczenia jest: − poznanie sposobu działania aparatu Erichsena, − określenie tłoczności blach wg Erichsena, − zakwalifikowanie blach do odpowiedniej kategorii, − analiza własności blach na podstawie przeprowadzonych prób. Zakres ćwiczenia: − badanie tłoczności blach IE blach cienkich, taśm, pasów o szerokościach powyżej 13 mm i grubościach od 0,5 – 2,5 mm. I. Wiadomości teoretyczne 1. Charakterystyka blachy stalowej cienkiej (PN-81/H-92121) 1.1 Podział i oznaczenie: W zależności od postaci dostawy, rozróżnia się blachy: − w arkuszach – bez wyróżnienia w oznaczeniu, − w kręgach. W zależności od sposobu walcowania rozróżnia się blachy: − walcowane na gorąco –W, − walcowane na zimno – Z. Ze względu na wymaganą jakość powierzchni blachy rozróżnia się cztery rodzaje powierzchni: I, II, III, IV. Ze względu na wymagany stopień wykończenia powierzchni, określony przez dopuszczalną chropowatość R, blachy rodzaju I i II dzieli się na: − bez określenia chropowatości – bez wyróżnienia w oznaczeniu, − chropowatą – r, − matową – m, − gładką (błyszczącą) – g. Ze względu na wymaganą tłoczność i własności wytrzymałościowe, blachy dzieli się na cztery kategorie: − bardzo głębokotłoczne – B, − głębokotłoczne – G, − tłoczne – T, − płytkotłoczne – P.
OBRÓBKA PLASTYCZNA – ćwiczenia laboratoryjne
1
Ze względu na dokładność wykonania wymiarów rozróżnia się blachy: − walcowane na gorąco o dwóch dokładnościach wykonania zgodnie z PN–79/H–92202, a) blachy o zwykłej dokładności wykonania grubości lub długości – bez wyróżnienia w oznaczeniu, b) blachy o podwyższonej dokładności wykonania grubości – pg, c) blachy o podwyższonej dokładności wykonania długości – pl, − walcowane na zimno o trzech dokładnościach wykonania grubości oraz dwóch dokładnościach wykonania szerokości i długości zgodnie z PN–76/H–92201, − blachy zwykłej dokładności wykonania grubości oraz szerokości i długości – bez wyróżniania w oznaczeniu, − blachy o podwyższonej dokładności wykonania grubości – pg, − blachy o wysokiej dokładności wykonania grubości – wg, − blachy o podwyższonej dokładności wykonania szerokości – ps, − blachy o podwyższonej dokładności wykonania długości – pl. 1.2. Klasy jakości blach. Ze względu na możliwość wykorzystania powierzchni arkusza lub kręgu, rozróżnia się dwie klasy jakości: − blachy pierwszej klasy (bez wyróżnienia w oznaczeniu), − blachy drugiej klasy jakości (oznaczone dodatkowo symbolem 2). 1.3. 1.4. Przykład oznaczenia: blacha do tłoczenia, w arkuszach, walcowanej na gorąco (W), trzeciego rodzaju powierzchni (III), drugiej klasy jakości (2), kategorii tłocznej (T), grubości 2,5 mm o zwykłej dokładności wykonania, szerokości 1000 mm, o zwykłej dokładności wykonania i długości 2000 mm o zwykłej dokładności wykonania: BLACHA DO TŁOCZENIA W – III/2–T, 5x1000x2000 PN–81/H–92121 2. Własności blach W celu opisania własności blach określa się własności mechaniczne i technologiczne. 2.1. Własności technologiczne blach Materiał stosowany do wykonania przedmiotów tłoczonych powinien nie tylko odpowiadać przeznaczeniu i warunkom eksploatacyjnym lecz także wymaganiom technologicznym wynikającym z charakteru i stopnia odkształcenia. Własności technologiczne blach określane są za pomocą prób: − zginania, − tłoczności – metodą Erichsena,
OBRÓBKA PLASTYCZNA – ćwiczenia laboratoryjne
2
− przełomu. Określa się również: linie płynięcia, spawalność i zgrzewalność, mikrostrukturę, stan przerobu. Własności technologiczne materiału w tym również w postaci blach są określane za pośrednictwem własności mechanicznych, które zależą głównie od: − składu chemicznego, − charakteru mikro – i makrostruktury, − stopnia odkształcenia (zgniotu), − rodzaju obróbki cieplnej. Pojęcie tłoczności metali nie jest dotychczas jednoznacznie określone i nie są ściśle sprecyzowane parametry i wskaźniki tłoczności. Pod pojęciem tłoczności rozumie się zespół cech materialnych i innych zewnętrznych określających zdolności danego materiału w postaci blach i taśm do odkształcenia się bez naruszania spójności w procesie tłoczenia. Ocenę tłoczności powinno określać się kompleksowo na podstawie: − wyników badań własności mechanicznych, − wyników badań struktury − dodatkowych obserwacji np. stwierdzających obecność pasm poślizgów na powierzchni rozciąganej próbki − wyników prób technologicznych Zastosowanie w praktyce powyższego zalecenia jest prawie niemożliwe a to z uwagi na złożoność badań oraz konieczność dysponowania odpowiednim zapleczem badawczo – laboratoryjnym. Z tego też względu w praktyce stosuje się wybrane badania własności mechanicznych i próby technologiczne. 2.2. Własności mechaniczne blach
Własności mechaniczne (wytrzymałościowe i plastyczne) blach przeznaczonych do tłoczenia najczęściej określa się w próbie jednoosiowego rozciągania. Charakterystyczne wskaźniki wytrzymałościowe wyznaczone w próbie rozciągania to np. granica plastyczności Re i wytrzymałości Rm, wskaźniki plastyczności to np. wydłużenie względne A, przewężenia względne przekroju poprzecznego Z i inne jak wskaźnik anizotropii normalnej R, wskaźnik umocnienia n. Na rys. 1 pokazano wykresy rozciągania (tzw. wykres naprężeń umownych odniesiony do przekroju początkowego próbki) dla wybranych materiałów o zróżnicowanej przydatności do tłoczenia. 2.2.1. Wskaźniki plastyczności wyznaczane w próbie jednoosiowego rozciągania. − Wydłużenie względne całkowite A5 (lub A10):
A= l1 − l 0 ⋅ 100% l0
/1/
− Wydłużenie względne równomierne Ar:
Ar =
lr − l0 ⋅ 100% l0
/2/
3
− Przewężenie względne przekroju poprzecznego:
OBRÓBKA PLASTYCZNA – ćwiczenia laboratoryjne
Z=
S 0 − S1 ⋅ 100% S0
/3/
− Wskaźnik anizotropii R (umożliwiający określenie anizotropii płaskiej tzn. anizotropii własności plastycznych w płaszczyźnie blachy):
br b0 R= l ⋅b ln ⋅ 0 0 l r ⋅ br ln ⋅
/4/
− Wykładnik krzywej umocnienia n, opisanej funkcją: δp = Cφn − Stosunek:
Re Rm
/5/ /6/
Podatność blachy do tłoczenia lepiej charakteryzuje wskaźnik wydłużenia równomiernego Ar aniżeli wydłużenie względne całkowite A. Względne wydłużenie równomierne Ar określa zdolność danego materiału do trwałego odkształcenia w warunkach pełnej stateczności procesu odkształcenia plastycznego (tzn. wyznaczone w zakresie odkształceń równomiernych). Im większe jest względne wydłużenie równomierne Ar, uzyskane do momentu utworzenia się szyjki tym lepsza jest tłoczność (przydatność do tłoczenia) danego materiału. Podobnie wyższa wartość przewężenia Z charakteryzuje materiał o wyższej tłoczności. W odniesieniu do większości gatunków stali tłocznych istnieje zależność, że im mniejszy stosunek Re/Rm tym większa jest wartość przewężenia. Stosunek Re/Rm dla blach stalowych głębokotłocznych nie powinien być większy niż 0,7 nawet w przypadku gdy wskaźnik całkowitego wydłużenia A mieści się w granicach przedmiotowej normy. W przypadku gdy stosunek Re/Rm jest większy niż 0,7 (rys. 1) granica plastyczności bliska jest granicy wytrzymałości na rozciąganie. a) b)
Rys. 1 Wykres rozciągania dla niektórych materiałów do tłoczenia a) – blacha płytkotłoczna, b) – blacha głękokotłoczna Materiał o takich właściwościach jest podczas procesu tłoczenia przez cały czas blisko odkształcenia przewężeniowego. Jeśli ponadto uwzględni się wpływ takich nieOBRÓBKA PLASTYCZNA – ćwiczenia laboratoryjne
4
korzystnych czynników jak wtrącenia niemetaliczne i pasmowość struktury materiału oraz lokalne nadmierne tarcie przy kształtowaniu przedmiotu, to proces tłoczenia może kończyć się pęknięciem wytłoczki. 2.2.2. Ocena przydatności blach do tłoczenia i wymagania stawiane blachom: Pełniejsza ocena przydatności blach do tłoczenia wymaga uwzględniania wyników badań struktury, albowiem duży wpływ na własności technologiczne i przydatność do tłoczenia ma: − kształt i wielkość nieplastycznych faz struktury, − kształt i wielkość ziarn plastycznej osnowy. W przypadku blachy stalowej cienkiej do głębokiego tłoczenia wymagane jest: − drobne równomierne ziarno, optymalny wymiar ziarna 0,024 – 0,034 mm, przy stosunku osi ziarn do 1,4 – 1,5, − brak struktury pasmowe j, − brak strukturalnie wolnego cementytu, − brak wtrąceń niemetalicznych. Dla blach stalowych głębokotłocznych wymóg czystej i gładkiej powierzchni jest bardzo istotny, ponieważ ustalono, że powierzchnie gładkie dają znacznie mniej wad wyrobów tłoczonych. Wyżarzona blacha stalowa, wykazująca przy rozciąganiu wyraźną (górną i dolną) granicę plastyczności (w wyniku starzenia odkształceniowego) jest skłonna do tworzenia przy tłoczeniu pasm poślizgu, czyli płytkich pasmowych nierówności na powierzchni wyrobu. Przebiegają one poprzecznie lub pod kątem 45 – 60˚ do kierunku działania siły a często przecinają się wzajemnie. W przypadku zdecydowanie niejednakowej wielkości ziarna powstają na powierzchni blachy nierównomierności tzw. „skórka pomarańczowa”. Są to przykłady wad powierzchniowych powstających podczas tłoczenia blach stalowych. Jedną z przyczyn może być proces starzenia jakiemu podlega blacha podczas długiego przechowywania po walcowaniu na zimno z małym gniotem (2–5%) na specjalnej wielkowalcowej maszynie. Blacha umocniona wygładzaniem nie ma na wykresie rozciągania wyraźnej podwójnej granicy plastyczności. Natomiast wyeliminowanie tworzenia się tzw. „skórki pomarańczowej” można uzyskać przy zastosowaniu obróbki cieplej np. wyżarzanie normalizacyjne. Dla zagwarantowania wysokiej jakości wytłoczek np. w przypadku karoserii samochodowych, stosuje się nie starzejące się blachy, uspokojone, odtlenione aluminium tub tytanem. 3. Próby technologiczne tłoczności blach. Wyniki uzyskane w próbie jednoosiowego rozciągania i w innych próbach podstawowych nie wystarczają do pełnej oceny tłoczności blach. Wynika to m.in. z faktu, że zdolność danego materiału do odkształcania się bez naruszenia spójności zależy w równym stopniu od tzw. czynników materiałowych (wynikających z jego natury) jak i czynników pozamatariałowych np. stan naprężeń i odkształceń, tarcia zewnętrznego występującego na powierzchni kontaktu materiału kształtowego i narzędzia, kształtu i wymiarów półwyrobów oraz gotowego wyrobu itp. Wskutek trudOBRÓBKA PLASTYCZNA – ćwiczenia laboratoryjne
5
ności dokładnego określenia przydatności blach do tłoczenia w próbach podstawowych powstały różne metody badań i próby technologiczne (tzw. próby stymulacyjne). Próby te symulują warunki zbliżone do tych w jakich znajduje się materiał w czasie tłoczenia. Znane próby technologiczne blach odtwarzają w zasadzie dwa następujące płaskie stany naprężeń: − dwuosiowe rozciąganie, − rozciąganie i ściskanie. Dwuosiowe rozciąganie charakterystyczne podczas tłoczenia przedmiotów o kształtach niesymetrycznych w tłocznikach z żebrami ciągowymi występuje również w następujących próbach technologicznych: − próbie Erichsena, − próbie Olsena, − próbie Jovignotea. Stan naprężeń – rozciąganie i ściskanie charakterystyczne dla kołnierza płaskiego półfabrykatu przy ciągnięciu przedmiotów cylindrycznych lub skrzynkowych z pionowymi ściankami, występuje również w następujących próbach technologicznych: − próba wytłaczania (próba miseczkowania, próba Swifta), − próba Fukui, − próba Engelhardta, − próba rozciągania pasa (wyginanie z rozciąganiem). Żadna z wymienionych prób tłoczności odtwarzająca płaski stan naprężeń ściskania – rozciąganie nie jest ujęte odpowiednią normą przez Polski Komitet Normalizacyjny. Tylko w nielicznych krajach zachodnich prowadzone są próby wprowadzenia odpowiednich norm krajowych w tym zakresie. Z tego też względu próby te tylko w ograniczonym zakresie można wykorzystać w praktyce przemysłowej. Próba Erichsena jest jedną z najbardziej znaną próba stosowaną do oceny tłoczności blach w wielu krajach. W Polsce jedyną próbą określającą tłoczność a ujętą przez Polski Komitet Normalizacyjny jest właśnie próba Erichsena wg PN– 68/H–044000.
4. Próba Erichsena Próba Erichsena jest zalecana do oceny tłoczności blach przeznaczonych dla procesów podobnych jak w tej próbie stanie odkształcenia i naprężenia. Do takich procesów można zaliczyć: − proces ciągnienia elementów kulistych, parabolicznych, stożkowych, − procesy ciągnienia przedmiotów o złożonym kształcie w tłocznikach z żebrami ciągowymi, − ciągnienia hydrauliczne. Wielkością charakteryzującą odkształcalność blachy i jej podatność do tłoczenia jest tu głębokość wtłoczenia kulki lub stempla zakończonego kulisto w próbkę, dociśniętą do matrycy za pomocą dociskacza, aż do chwili powstania pęknięcia w próbce. Głębokość wytłoczenia czaszy, a ściślej głębokość penetracji stempla jest wskaźnikiem tłoczności wg Erichsena i oznaczona jest symbolem IE. Stosownie do wymiaOBRÓBKA PLASTYCZNA – ćwiczenia laboratoryjne
6
rów stempla, a w szczególności do jego średnicy (20, 15, 8,3 mm) stosuje się odpowiednie symbole tłoczności wg Erichsena: IE20, IE15 , IE8, IE3. Na rys. 2 przedstawiono schemat ilustrujący próbę Erichsena. Wymiary narzędzi aparatu Erichsena wg PN oraz wymiary próbek podano w tabeli 1.
Rys. 2. Schemat próby Erichsena
Tabela 1. Wymiary narzędzi aparatu Erichsena oraz wymiary próbek wg PN–68/H–044000.
Symbol, rodzaj próby IE3 IE8 IE15 IE20
Stempel Próbka Grubość Szerokość Średnica d1 a b -3 x 10 m 3 ± 0,02 0,1–0,75 ≥ 13 0,2–1,0 ≥ 50 8 ± 0,02 0,2–2,0 ≥ 55 15 ± 0,02 0,2–2,0 ≥ 90 20 ± 0,02
Matryca Średnica d2 5 ± 0,02 11 ± 0,02 21 ± 0,02 27 ± 0,02
Dociskacz Średnica d3 5 11 21 33
Z charakteru pęknięcia można wnioskować o jednorodności materiału badanego. Pęknięcie powinno nastąpić wzdłuż łuku. Gdy pęknięcie występuje inaczej, wskazuje to na strukturę pasmową lub istnienie wad walcowniczych. Dla blachy stalowej cienkiej do tłoczenia wymagana wartość wtłoczenia określa PN–71/H–92143. W normie tej określa się kategorie tłoczności ze względu na wymaganą tłoczność i własności wytrzymałościowe blachy. Wymaganą głębokość wytłoczenia IE20 podano w tabeli 2.
OBRÓBKA PLASTYCZNA – ćwiczenia laboratoryjne
7
Tabela 2. Głębokości wytłoczenia dla blachy stalowej o rożnej kategorii tłoczności w zależności od grubości blachy
Nominalna grubość blach x 10-3 m 0,20 0,30 0,40 0,45 0,50 0,55 0,60 0,65 0,70 0,75 0,80 0,90 1,00 1,20 1,40 1,50 1,60 1,80 2,00 B 7,1 7,7 8,4 8,7 9,0 9,2 9,4 9,6 9,7 9,9 10,0 10,3 10,5 11,0 11,3 11,5 11,6 11,9 12,1
Głębokość tłoczenia x 10-3 m, G 6,9 7,5 8,0 8,3 8,4 8,7 8,9 9,0 9,2 9,3 9,5 9,9 10,1 10,5 11,0 11,2 11,3 11,6 11,9 T 6,7 7,2 7,5 7,9 8,0 8,3 8,5 8,7 8,9 9,1 9,3 9,6 9,9 10,3 10,8 11,0 11,2 11,5 11,8 P 5,5 6,0 6,5 6,7 6,9 7,0 7,2 7,3 7,5 7,7 7,8 8,2 8,6 8,8 9,1 9,2 9,5 9,7 9,9
Tłoczność IE dla różnych materiałów przeznaczonych do tłoczenia zestawiono w tabeli 3. PN nakazuje dla grubości nie przewidzianych w tablicy 2 przyjmować minimalną grubość wytłoczenia najbliższą mniejszą mniejszej grubości blachy podanej w tablicy. Wymagania podane w tablicy obowiązują w chwili dostawy blach. Po dłuższym składowaniu tłoczność blach może się stopniowo obniżać.
OBRÓBKA PLASTYCZNA – ćwiczenia laboratoryjne
8
Tabela 3. Głębokości wytłoczenia dla wybranych materiałów w postaci blach
Nazwa materiału
0,2
0,4
grubość materiału x 10-3 m 0,6 0,8 1,0 1,2 1,4 1,6
1,8
2,0 14,7 14,3 13,0 12,6 11,7 12,2 11,4 11,6 8,6
mosiądz do głębo12,8 13,5 13,8 14,2 14,3 14,4 14,5 14,6 14,7 kiego tłoczenia mosiądz zwykłej ja11,3 12,2 12,7 13,0 13,3 13,5 13,7 13,8 14,7 kości blacha nierdzewna 9,6 10,5 11,1 11,4 11,8 12,1 12,3 12,6 12,8 taśma stalowa do tło8,6 9,5 10,1 10,6 11,0 11,4 11,8 12,1 12,3 czenia blacha aluminiowa 7,6 8,7 9,2 9,5 9,9 10,2 10,7 11,1 11,2 blacha stalowa do 7,3 8,3 8,9 9,5 10,1 10,6 10,9 11,3 11,7 głębokiego tłoczenia stal trawiona 6,6 7,8 8,6 9,2 9,7 10,2 10,6 11,1 11,4 blacha cynowana 6,2 7,5 8,3 8,9 9,5 9,9 10,3 10,8 11,2 cynk 6,2 6,5 7,3 7,8 8,1 8,3 8,4 8,5 8,6
OBRÓBKA PLASTYCZNA – ćwiczenia laboratoryjne
9
II. Przebieg ćwiczenia 1. Próbki Do próby tłoczności metoda Erichsena stosuje się próbki prostokątne, kwadratowe lub okrągłe o szerokości lub średnicy i grubości podanych w tablicy 1. Długość próbki prostokątnej powinna zapewniać możliwość wykonania co najmniej trzech wgłębień, przy czym odległość pomiędzy środkami sąsiednich wgłębień wykonanych stemplem lub kulką o średnicy 3, 8 lub 15 mm powinna wynosić co najmniej 55 mm, a odległość pomiędzy środkami sąsiednich wgłębień wykonanych stemplem lub kulką o średnicy 20 mm powinna wynosić co najmniej 90 mm. Na próbkach okrągłych lub kwadratowych można wykonać tylko jedno wgłębienie. Środki wgłębień powinny się znajdować się w szerokości próbki. Próbka przed włożeniem do przyrządu powinna być natłuszczona obustronnie smarem z dodatkiem grafitu, a po włożeniu dociśnięta z siłą ok. 10 kN. Stempel (lub kulka) wtłaczany jest powoli ręcznie, do momentu powstania pęknięcia – szczeliny przechodzącej przez całą grubość próbki i rozwartej do tego stopnia, że światło przechodzi co najmniej na części jej długości. 2. Stanowisko laboratoryjne Próby tłoczności Erichsena należy przeprowadzić na aparacie ręcznym EI. Moment zakończenia próby (zatrzymanie przemieszczenia stempla) odpowiada pojawieniu się bruzdy na powierzchni wypukłości (utrata stateczności procesu). Tworzeniu się bruzdy towarzyszy odpowiedni spadek siły wytłaczania na stemplu. Wymiary stempla, matrycy i dociskacza należy ustalić w zależności od grubości próbki wykorzystując tabelę 1. 3. Wykonanie prób i pomiarów 1. 2. 3. 4. 5. Na wskazanym materiale należy: Dokonać oględzin powierzchni próbki. Zmierzyć grubość próbki w co najmniej trzech miejscach z dokładnością 0,01 mm i obliczyć średnią arytmetyczną grubości. Natłuścić obie powierzchnie próbki i części robocze stempla oraz matrycę smarem z dodatkiem grafitu. Założyć próbkę do urządzenia. Docisnąć próbkę dociskaczem do matrycy, przy czym nacisk dociskacza powinien wynosić ok. 10 kN (w przypadku przyrządu nie posiadającego siłomierza do pomiaru wartości docisku, docisk próbki należy spowodować silnym dociśnięciem bez poluzowania). Ustalić początkowe (zerowe) położenie stempla. Wtłaczać powoli stempel w próbkę bez wstrząsów i uderzeń. Przy końcu próby zaleca się zmniejszenie prędkości wtłaczania w celu dokładniejszego określenia momentu powstawania pęknięcia. Zatrzymać ruch stempla z chwilą powstania pęknięcia. Następuje wtedy nagłe obniżenie siły wtłaczania. Pęknięcie
10
6. 7.
OBRÓBKA PLASTYCZNA – ćwiczenia laboratoryjne
– szczelina musi przechodzić przez całą grubość próbki do tego stopnia, żeby światło przechodziło co najmniej na części jego długości. 8. Zmierzyć głębokość wtłoczenia (wgłębienia) z dokładnością do 0,1 mm. 9. Obliczyć średnią arytmetyczną co najmniej trzech odczytanych głębokości wtłaczania. 10. Dokonać oględzin powierzchni wytłoczonej wypukłości i porównać z powierzchnią próbki przed wykonaniem próby. 11. Obciąć na nożycach gilotynowych kołnierz wytłoczonej próbki. 12. Rozciąć piłką ręczną tak, aby można rozdzielić próbkę wzdłuż pękania. 13. Dokonać oględzin powierzchni wytłoczonej i powierzchni przełomu na mikroskopie stereoskopowym. 4. Opracowanie wyników Z przeprowadzonego ćwiczenia należy wykonać sprawozdanie w którym należy ująć: • cel ćwiczenia, • przebieg ćwiczenia, • opis charakteru pęknięcia powierzchni wypukłości, powierzchni przełomu. Na podstawie wyglądu wytłoczonej wypukłości można wnioskować o wielkości ziarna badanego materiału. Gładka powierzchnia wypukłości wskazuje, że materiał jest drobnoziarnisty; szorstka wskazuje na strukturę gruboziarnistą. • tabelę pomiarową w której należy podać: o gatunek badanego materiału, o grubość próbki z dokładnością do 0,01 mm, o szerokość próbki z dokładnością 1 mm, o średnicę stempla stosowanego podczas próby, o głębokość każdego wtłoczenia z dokładnością do 0,1 mm, o średnią arytmetyczną wyników pomiarów głębokości wtłoczeń obliczona z dokładnością do 0,1 mm, o wyniki zakwalifikowania badanej blachy do odpowiedniej kategorii. • wnioski.
Literatura: 1. PN–81/H–92121 – Blacha stalowa cienka do tłoczenia 2. PN–79/H–04400 Próba tłoczności metodą Erichsena 3. J. Wyrzykowski, E. Pleszakow, I. Sieniawski – Odkształcanie i pękanie metali, WNT W-wa 1999.
OBRÓBKA PLASTYCZNA – ćwiczenia laboratoryjne
11
02_ocena_tlocznosci_blach
POLITECHNIKA SZCZECIŃSKA INSTYTUT INŻYNIERII MATERIAŁOWEJ ZAKŁAD METALOZNAWSTWA I ODLEWNICTWA PRZEDMIOT: OBRÓBKA PLASTYCZNA ĆWICZENIA LABORATORYJNE Ćwiczenie nr 2 OCENA PRZYDATNOŚCI BLACH DO PROCESU TŁOCZENIA Cel ćwiczenia: Celem ćwiczenia jest: − poznanie sposobu działania aparatu Erichsena, − określenie tłoczności blach wg Erichsena, − zakwalifikowanie blach do odpowiedniej kategorii, − analiza własności blach na podstawie przeprowadzonych prób. Zakres ćwiczenia: − badanie tłoczności blach IE blach cienkich, taśm, pasów o szerokościach powyżej 13 mm i grubościach od 0,5 – 2,5 mm. I. Wiadomości teoretyczne 1. Charakterystyka blachy stalowej cienkiej (PN-81/H-92121) 1.1 Podział i oznaczenie: W zależności od postaci dostawy, rozróżnia się blachy: − w arkuszach – bez wyróżnienia w oznaczeniu, − w kręgach. W zależności od sposobu walcowania rozróżnia się blachy: − walcowane na gorąco –W, − walcowane na zimno – Z. Ze względu na wymaganą jakość powierzchni blachy rozróżnia się cztery rodzaje powierzchni: I, II, III, IV. Ze względu na wymagany stopień wykończenia powierzchni, określony przez dopuszczalną chropowatość R, blachy rodzaju I i II dzieli się na: − bez określenia chropowatości – bez wyróżnienia w oznaczeniu, − chropowatą – r, − matową – m, − gładką (błyszczącą) – g. Ze względu na wymaganą tłoczność i własności wytrzymałościowe, blachy dzieli się na cztery kategorie: − bardzo głębokotłoczne – B, − głębokotłoczne – G, − tłoczne – T, − płytkotłoczne – P.
OBRÓBKA PLASTYCZNA – ćwiczenia laboratoryjne
1
Ze względu na dokładność wykonania wymiarów rozróżnia się blachy: − walcowane na gorąco o dwóch dokładnościach wykonania zgodnie z PN–79/H–92202, a) blachy o zwykłej dokładności wykonania grubości lub długości – bez wyróżnienia w oznaczeniu, b) blachy o podwyższonej dokładności wykonania grubości – pg, c) blachy o podwyższonej dokładności wykonania długości – pl, − walcowane na zimno o trzech dokładnościach wykonania grubości oraz dwóch dokładnościach wykonania szerokości i długości zgodnie z PN–76/H–92201, − blachy zwykłej dokładności wykonania grubości oraz szerokości i długości – bez wyróżniania w oznaczeniu, − blachy o podwyższonej dokładności wykonania grubości – pg, − blachy o wysokiej dokładności wykonania grubości – wg, − blachy o podwyższonej dokładności wykonania szerokości – ps, − blachy o podwyższonej dokładności wykonania długości – pl. 1.2. Klasy jakości blach. Ze względu na możliwość wykorzystania powierzchni arkusza lub kręgu, rozróżnia się dwie klasy jakości: − blachy pierwszej klasy (bez wyróżnienia w oznaczeniu), − blachy drugiej klasy jakości (oznaczone dodatkowo symbolem 2). 1.3. 1.4. Przykład oznaczenia: blacha do tłoczenia, w arkuszach, walcowanej na gorąco (W), trzeciego rodzaju powierzchni (III), drugiej klasy jakości (2), kategorii tłocznej (T), grubości 2,5 mm o zwykłej dokładności wykonania, szerokości 1000 mm, o zwykłej dokładności wykonania i długości 2000 mm o zwykłej dokładności wykonania: BLACHA DO TŁOCZENIA W – III/2–T, 5x1000x2000 PN–81/H–92121 2. Własności blach W celu opisania własności blach określa się własności mechaniczne i technologiczne. 2.1. Własności technologiczne blach Materiał stosowany do wykonania przedmiotów tłoczonych powinien nie tylko odpowiadać przeznaczeniu i warunkom eksploatacyjnym lecz także wymaganiom technologicznym wynikającym z charakteru i stopnia odkształcenia. Własności technologiczne blach określane są za pomocą prób: − zginania, − tłoczności – metodą Erichsena,
OBRÓBKA PLASTYCZNA – ćwiczenia laboratoryjne
2
− przełomu. Określa się również: linie płynięcia, spawalność i zgrzewalność, mikrostrukturę, stan przerobu. Własności technologiczne materiału w tym również w postaci blach są określane za pośrednictwem własności mechanicznych, które zależą głównie od: − składu chemicznego, − charakteru mikro – i makrostruktury, − stopnia odkształcenia (zgniotu), − rodzaju obróbki cieplnej. Pojęcie tłoczności metali nie jest dotychczas jednoznacznie określone i nie są ściśle sprecyzowane parametry i wskaźniki tłoczności. Pod pojęciem tłoczności rozumie się zespół cech materialnych i innych zewnętrznych określających zdolności danego materiału w postaci blach i taśm do odkształcenia się bez naruszania spójności w procesie tłoczenia. Ocenę tłoczności powinno określać się kompleksowo na podstawie: − wyników badań własności mechanicznych, − wyników badań struktury − dodatkowych obserwacji np. stwierdzających obecność pasm poślizgów na powierzchni rozciąganej próbki − wyników prób technologicznych Zastosowanie w praktyce powyższego zalecenia jest prawie niemożliwe a to z uwagi na złożoność badań oraz konieczność dysponowania odpowiednim zapleczem badawczo – laboratoryjnym. Z tego też względu w praktyce stosuje się wybrane badania własności mechanicznych i próby technologiczne. 2.2. Własności mechaniczne blach
Własności mechaniczne (wytrzymałościowe i plastyczne) blach przeznaczonych do tłoczenia najczęściej określa się w próbie jednoosiowego rozciągania. Charakterystyczne wskaźniki wytrzymałościowe wyznaczone w próbie rozciągania to np. granica plastyczności Re i wytrzymałości Rm, wskaźniki plastyczności to np. wydłużenie względne A, przewężenia względne przekroju poprzecznego Z i inne jak wskaźnik anizotropii normalnej R, wskaźnik umocnienia n. Na rys. 1 pokazano wykresy rozciągania (tzw. wykres naprężeń umownych odniesiony do przekroju początkowego próbki) dla wybranych materiałów o zróżnicowanej przydatności do tłoczenia. 2.2.1. Wskaźniki plastyczności wyznaczane w próbie jednoosiowego rozciągania. − Wydłużenie względne całkowite A5 (lub A10):
A= l1 − l 0 ⋅ 100% l0
/1/
− Wydłużenie względne równomierne Ar:
Ar =
lr − l0 ⋅ 100% l0
/2/
3
− Przewężenie względne przekroju poprzecznego:
OBRÓBKA PLASTYCZNA – ćwiczenia laboratoryjne
Z=
S 0 − S1 ⋅ 100% S0
/3/
− Wskaźnik anizotropii R (umożliwiający określenie anizotropii płaskiej tzn. anizotropii własności plastycznych w płaszczyźnie blachy):
br b0 R= l ⋅b ln ⋅ 0 0 l r ⋅ br ln ⋅
/4/
− Wykładnik krzywej umocnienia n, opisanej funkcją: δp = Cφn − Stosunek:
Re Rm
/5/ /6/
Podatność blachy do tłoczenia lepiej charakteryzuje wskaźnik wydłużenia równomiernego Ar aniżeli wydłużenie względne całkowite A. Względne wydłużenie równomierne Ar określa zdolność danego materiału do trwałego odkształcenia w warunkach pełnej stateczności procesu odkształcenia plastycznego (tzn. wyznaczone w zakresie odkształceń równomiernych). Im większe jest względne wydłużenie równomierne Ar, uzyskane do momentu utworzenia się szyjki tym lepsza jest tłoczność (przydatność do tłoczenia) danego materiału. Podobnie wyższa wartość przewężenia Z charakteryzuje materiał o wyższej tłoczności. W odniesieniu do większości gatunków stali tłocznych istnieje zależność, że im mniejszy stosunek Re/Rm tym większa jest wartość przewężenia. Stosunek Re/Rm dla blach stalowych głębokotłocznych nie powinien być większy niż 0,7 nawet w przypadku gdy wskaźnik całkowitego wydłużenia A mieści się w granicach przedmiotowej normy. W przypadku gdy stosunek Re/Rm jest większy niż 0,7 (rys. 1) granica plastyczności bliska jest granicy wytrzymałości na rozciąganie. a) b)
Rys. 1 Wykres rozciągania dla niektórych materiałów do tłoczenia a) – blacha płytkotłoczna, b) – blacha głękokotłoczna Materiał o takich właściwościach jest podczas procesu tłoczenia przez cały czas blisko odkształcenia przewężeniowego. Jeśli ponadto uwzględni się wpływ takich nieOBRÓBKA PLASTYCZNA – ćwiczenia laboratoryjne
4
korzystnych czynników jak wtrącenia niemetaliczne i pasmowość struktury materiału oraz lokalne nadmierne tarcie przy kształtowaniu przedmiotu, to proces tłoczenia może kończyć się pęknięciem wytłoczki. 2.2.2. Ocena przydatności blach do tłoczenia i wymagania stawiane blachom: Pełniejsza ocena przydatności blach do tłoczenia wymaga uwzględniania wyników badań struktury, albowiem duży wpływ na własności technologiczne i przydatność do tłoczenia ma: − kształt i wielkość nieplastycznych faz struktury, − kształt i wielkość ziarn plastycznej osnowy. W przypadku blachy stalowej cienkiej do głębokiego tłoczenia wymagane jest: − drobne równomierne ziarno, optymalny wymiar ziarna 0,024 – 0,034 mm, przy stosunku osi ziarn do 1,4 – 1,5, − brak struktury pasmowe j, − brak strukturalnie wolnego cementytu, − brak wtrąceń niemetalicznych. Dla blach stalowych głębokotłocznych wymóg czystej i gładkiej powierzchni jest bardzo istotny, ponieważ ustalono, że powierzchnie gładkie dają znacznie mniej wad wyrobów tłoczonych. Wyżarzona blacha stalowa, wykazująca przy rozciąganiu wyraźną (górną i dolną) granicę plastyczności (w wyniku starzenia odkształceniowego) jest skłonna do tworzenia przy tłoczeniu pasm poślizgu, czyli płytkich pasmowych nierówności na powierzchni wyrobu. Przebiegają one poprzecznie lub pod kątem 45 – 60˚ do kierunku działania siły a często przecinają się wzajemnie. W przypadku zdecydowanie niejednakowej wielkości ziarna powstają na powierzchni blachy nierównomierności tzw. „skórka pomarańczowa”. Są to przykłady wad powierzchniowych powstających podczas tłoczenia blach stalowych. Jedną z przyczyn może być proces starzenia jakiemu podlega blacha podczas długiego przechowywania po walcowaniu na zimno z małym gniotem (2–5%) na specjalnej wielkowalcowej maszynie. Blacha umocniona wygładzaniem nie ma na wykresie rozciągania wyraźnej podwójnej granicy plastyczności. Natomiast wyeliminowanie tworzenia się tzw. „skórki pomarańczowej” można uzyskać przy zastosowaniu obróbki cieplej np. wyżarzanie normalizacyjne. Dla zagwarantowania wysokiej jakości wytłoczek np. w przypadku karoserii samochodowych, stosuje się nie starzejące się blachy, uspokojone, odtlenione aluminium tub tytanem. 3. Próby technologiczne tłoczności blach. Wyniki uzyskane w próbie jednoosiowego rozciągania i w innych próbach podstawowych nie wystarczają do pełnej oceny tłoczności blach. Wynika to m.in. z faktu, że zdolność danego materiału do odkształcania się bez naruszenia spójności zależy w równym stopniu od tzw. czynników materiałowych (wynikających z jego natury) jak i czynników pozamatariałowych np. stan naprężeń i odkształceń, tarcia zewnętrznego występującego na powierzchni kontaktu materiału kształtowego i narzędzia, kształtu i wymiarów półwyrobów oraz gotowego wyrobu itp. Wskutek trudOBRÓBKA PLASTYCZNA – ćwiczenia laboratoryjne
5
ności dokładnego określenia przydatności blach do tłoczenia w próbach podstawowych powstały różne metody badań i próby technologiczne (tzw. próby stymulacyjne). Próby te symulują warunki zbliżone do tych w jakich znajduje się materiał w czasie tłoczenia. Znane próby technologiczne blach odtwarzają w zasadzie dwa następujące płaskie stany naprężeń: − dwuosiowe rozciąganie, − rozciąganie i ściskanie. Dwuosiowe rozciąganie charakterystyczne podczas tłoczenia przedmiotów o kształtach niesymetrycznych w tłocznikach z żebrami ciągowymi występuje również w następujących próbach technologicznych: − próbie Erichsena, − próbie Olsena, − próbie Jovignotea. Stan naprężeń – rozciąganie i ściskanie charakterystyczne dla kołnierza płaskiego półfabrykatu przy ciągnięciu przedmiotów cylindrycznych lub skrzynkowych z pionowymi ściankami, występuje również w następujących próbach technologicznych: − próba wytłaczania (próba miseczkowania, próba Swifta), − próba Fukui, − próba Engelhardta, − próba rozciągania pasa (wyginanie z rozciąganiem). Żadna z wymienionych prób tłoczności odtwarzająca płaski stan naprężeń ściskania – rozciąganie nie jest ujęte odpowiednią normą przez Polski Komitet Normalizacyjny. Tylko w nielicznych krajach zachodnich prowadzone są próby wprowadzenia odpowiednich norm krajowych w tym zakresie. Z tego też względu próby te tylko w ograniczonym zakresie można wykorzystać w praktyce przemysłowej. Próba Erichsena jest jedną z najbardziej znaną próba stosowaną do oceny tłoczności blach w wielu krajach. W Polsce jedyną próbą określającą tłoczność a ujętą przez Polski Komitet Normalizacyjny jest właśnie próba Erichsena wg PN– 68/H–044000.
4. Próba Erichsena Próba Erichsena jest zalecana do oceny tłoczności blach przeznaczonych dla procesów podobnych jak w tej próbie stanie odkształcenia i naprężenia. Do takich procesów można zaliczyć: − proces ciągnienia elementów kulistych, parabolicznych, stożkowych, − procesy ciągnienia przedmiotów o złożonym kształcie w tłocznikach z żebrami ciągowymi, − ciągnienia hydrauliczne. Wielkością charakteryzującą odkształcalność blachy i jej podatność do tłoczenia jest tu głębokość wtłoczenia kulki lub stempla zakończonego kulisto w próbkę, dociśniętą do matrycy za pomocą dociskacza, aż do chwili powstania pęknięcia w próbce. Głębokość wytłoczenia czaszy, a ściślej głębokość penetracji stempla jest wskaźnikiem tłoczności wg Erichsena i oznaczona jest symbolem IE. Stosownie do wymiaOBRÓBKA PLASTYCZNA – ćwiczenia laboratoryjne
6
rów stempla, a w szczególności do jego średnicy (20, 15, 8,3 mm) stosuje się odpowiednie symbole tłoczności wg Erichsena: IE20, IE15 , IE8, IE3. Na rys. 2 przedstawiono schemat ilustrujący próbę Erichsena. Wymiary narzędzi aparatu Erichsena wg PN oraz wymiary próbek podano w tabeli 1.
Rys. 2. Schemat próby Erichsena
Tabela 1. Wymiary narzędzi aparatu Erichsena oraz wymiary próbek wg PN–68/H–044000.
Symbol, rodzaj próby IE3 IE8 IE15 IE20
Stempel Próbka Grubość Szerokość Średnica d1 a b -3 x 10 m 3 ± 0,02 0,1–0,75 ≥ 13 0,2–1,0 ≥ 50 8 ± 0,02 0,2–2,0 ≥ 55 15 ± 0,02 0,2–2,0 ≥ 90 20 ± 0,02
Matryca Średnica d2 5 ± 0,02 11 ± 0,02 21 ± 0,02 27 ± 0,02
Dociskacz Średnica d3 5 11 21 33
Z charakteru pęknięcia można wnioskować o jednorodności materiału badanego. Pęknięcie powinno nastąpić wzdłuż łuku. Gdy pęknięcie występuje inaczej, wskazuje to na strukturę pasmową lub istnienie wad walcowniczych. Dla blachy stalowej cienkiej do tłoczenia wymagana wartość wtłoczenia określa PN–71/H–92143. W normie tej określa się kategorie tłoczności ze względu na wymaganą tłoczność i własności wytrzymałościowe blachy. Wymaganą głębokość wytłoczenia IE20 podano w tabeli 2.
OBRÓBKA PLASTYCZNA – ćwiczenia laboratoryjne
7
Tabela 2. Głębokości wytłoczenia dla blachy stalowej o rożnej kategorii tłoczności w zależności od grubości blachy
Nominalna grubość blach x 10-3 m 0,20 0,30 0,40 0,45 0,50 0,55 0,60 0,65 0,70 0,75 0,80 0,90 1,00 1,20 1,40 1,50 1,60 1,80 2,00 B 7,1 7,7 8,4 8,7 9,0 9,2 9,4 9,6 9,7 9,9 10,0 10,3 10,5 11,0 11,3 11,5 11,6 11,9 12,1
Głębokość tłoczenia x 10-3 m, G 6,9 7,5 8,0 8,3 8,4 8,7 8,9 9,0 9,2 9,3 9,5 9,9 10,1 10,5 11,0 11,2 11,3 11,6 11,9 T 6,7 7,2 7,5 7,9 8,0 8,3 8,5 8,7 8,9 9,1 9,3 9,6 9,9 10,3 10,8 11,0 11,2 11,5 11,8 P 5,5 6,0 6,5 6,7 6,9 7,0 7,2 7,3 7,5 7,7 7,8 8,2 8,6 8,8 9,1 9,2 9,5 9,7 9,9
Tłoczność IE dla różnych materiałów przeznaczonych do tłoczenia zestawiono w tabeli 3. PN nakazuje dla grubości nie przewidzianych w tablicy 2 przyjmować minimalną grubość wytłoczenia najbliższą mniejszą mniejszej grubości blachy podanej w tablicy. Wymagania podane w tablicy obowiązują w chwili dostawy blach. Po dłuższym składowaniu tłoczność blach może się stopniowo obniżać.
OBRÓBKA PLASTYCZNA – ćwiczenia laboratoryjne
8
Tabela 3. Głębokości wytłoczenia dla wybranych materiałów w postaci blach
Nazwa materiału
0,2
0,4
grubość materiału x 10-3 m 0,6 0,8 1,0 1,2 1,4 1,6
1,8
2,0 14,7 14,3 13,0 12,6 11,7 12,2 11,4 11,6 8,6
mosiądz do głębo12,8 13,5 13,8 14,2 14,3 14,4 14,5 14,6 14,7 kiego tłoczenia mosiądz zwykłej ja11,3 12,2 12,7 13,0 13,3 13,5 13,7 13,8 14,7 kości blacha nierdzewna 9,6 10,5 11,1 11,4 11,8 12,1 12,3 12,6 12,8 taśma stalowa do tło8,6 9,5 10,1 10,6 11,0 11,4 11,8 12,1 12,3 czenia blacha aluminiowa 7,6 8,7 9,2 9,5 9,9 10,2 10,7 11,1 11,2 blacha stalowa do 7,3 8,3 8,9 9,5 10,1 10,6 10,9 11,3 11,7 głębokiego tłoczenia stal trawiona 6,6 7,8 8,6 9,2 9,7 10,2 10,6 11,1 11,4 blacha cynowana 6,2 7,5 8,3 8,9 9,5 9,9 10,3 10,8 11,2 cynk 6,2 6,5 7,3 7,8 8,1 8,3 8,4 8,5 8,6
OBRÓBKA PLASTYCZNA – ćwiczenia laboratoryjne
9
II. Przebieg ćwiczenia 1. Próbki Do próby tłoczności metoda Erichsena stosuje się próbki prostokątne, kwadratowe lub okrągłe o szerokości lub średnicy i grubości podanych w tablicy 1. Długość próbki prostokątnej powinna zapewniać możliwość wykonania co najmniej trzech wgłębień, przy czym odległość pomiędzy środkami sąsiednich wgłębień wykonanych stemplem lub kulką o średnicy 3, 8 lub 15 mm powinna wynosić co najmniej 55 mm, a odległość pomiędzy środkami sąsiednich wgłębień wykonanych stemplem lub kulką o średnicy 20 mm powinna wynosić co najmniej 90 mm. Na próbkach okrągłych lub kwadratowych można wykonać tylko jedno wgłębienie. Środki wgłębień powinny się znajdować się w szerokości próbki. Próbka przed włożeniem do przyrządu powinna być natłuszczona obustronnie smarem z dodatkiem grafitu, a po włożeniu dociśnięta z siłą ok. 10 kN. Stempel (lub kulka) wtłaczany jest powoli ręcznie, do momentu powstania pęknięcia – szczeliny przechodzącej przez całą grubość próbki i rozwartej do tego stopnia, że światło przechodzi co najmniej na części jej długości. 2. Stanowisko laboratoryjne Próby tłoczności Erichsena należy przeprowadzić na aparacie ręcznym EI. Moment zakończenia próby (zatrzymanie przemieszczenia stempla) odpowiada pojawieniu się bruzdy na powierzchni wypukłości (utrata stateczności procesu). Tworzeniu się bruzdy towarzyszy odpowiedni spadek siły wytłaczania na stemplu. Wymiary stempla, matrycy i dociskacza należy ustalić w zależności od grubości próbki wykorzystując tabelę 1. 3. Wykonanie prób i pomiarów 1. 2. 3. 4. 5. Na wskazanym materiale należy: Dokonać oględzin powierzchni próbki. Zmierzyć grubość próbki w co najmniej trzech miejscach z dokładnością 0,01 mm i obliczyć średnią arytmetyczną grubości. Natłuścić obie powierzchnie próbki i części robocze stempla oraz matrycę smarem z dodatkiem grafitu. Założyć próbkę do urządzenia. Docisnąć próbkę dociskaczem do matrycy, przy czym nacisk dociskacza powinien wynosić ok. 10 kN (w przypadku przyrządu nie posiadającego siłomierza do pomiaru wartości docisku, docisk próbki należy spowodować silnym dociśnięciem bez poluzowania). Ustalić początkowe (zerowe) położenie stempla. Wtłaczać powoli stempel w próbkę bez wstrząsów i uderzeń. Przy końcu próby zaleca się zmniejszenie prędkości wtłaczania w celu dokładniejszego określenia momentu powstawania pęknięcia. Zatrzymać ruch stempla z chwilą powstania pęknięcia. Następuje wtedy nagłe obniżenie siły wtłaczania. Pęknięcie
10
6. 7.
OBRÓBKA PLASTYCZNA – ćwiczenia laboratoryjne
– szczelina musi przechodzić przez całą grubość próbki do tego stopnia, żeby światło przechodziło co najmniej na części jego długości. 8. Zmierzyć głębokość wtłoczenia (wgłębienia) z dokładnością do 0,1 mm. 9. Obliczyć średnią arytmetyczną co najmniej trzech odczytanych głębokości wtłaczania. 10. Dokonać oględzin powierzchni wytłoczonej wypukłości i porównać z powierzchnią próbki przed wykonaniem próby. 11. Obciąć na nożycach gilotynowych kołnierz wytłoczonej próbki. 12. Rozciąć piłką ręczną tak, aby można rozdzielić próbkę wzdłuż pękania. 13. Dokonać oględzin powierzchni wytłoczonej i powierzchni przełomu na mikroskopie stereoskopowym. 4. Opracowanie wyników Z przeprowadzonego ćwiczenia należy wykonać sprawozdanie w którym należy ująć: • cel ćwiczenia, • przebieg ćwiczenia, • opis charakteru pęknięcia powierzchni wypukłości, powierzchni przełomu. Na podstawie wyglądu wytłoczonej wypukłości można wnioskować o wielkości ziarna badanego materiału. Gładka powierzchnia wypukłości wskazuje, że materiał jest drobnoziarnisty; szorstka wskazuje na strukturę gruboziarnistą. • tabelę pomiarową w której należy podać: o gatunek badanego materiału, o grubość próbki z dokładnością do 0,01 mm, o szerokość próbki z dokładnością 1 mm, o średnicę stempla stosowanego podczas próby, o głębokość każdego wtłoczenia z dokładnością do 0,1 mm, o średnią arytmetyczną wyników pomiarów głębokości wtłoczeń obliczona z dokładnością do 0,1 mm, o wyniki zakwalifikowania badanej blachy do odpowiedniej kategorii. • wnioski.
Literatura: 1. PN–81/H–92121 – Blacha stalowa cienka do tłoczenia 2. PN–79/H–04400 Próba tłoczności metodą Erichsena 3. J. Wyrzykowski, E. Pleszakow, I. Sieniawski – Odkształcanie i pękanie metali, WNT W-wa 1999.
OBRÓBKA PLASTYCZNA – ćwiczenia laboratoryjne
11
